Η έμφυλη βία είναι ένα καθημερινό, παγκόσμιο φαινόμενο, το οποίο πλήττει στη συντριπτική πλειονότητα γυναίκες και νεαρά κορίτσια, αλλά και ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα. Η έμφυλη βία/βία κατά των γυναικών συνιστά εκδήλωση της ιστορικά διαπιστωμένης ανισότητας στις σχέσεις ισχύος μεταξύ γυναικών και ανδρών, η οποία οδήγησε στην κυριαρχία των ανδρών επί των γυναικών και στις διακρίσεις σε βάρος τους.
Πρόκειται για ένα πολύ παλιό φαινόμενο, το οποίο εντείνεται στις περιόδους κατά τις οποίες οι κοινωνικές αντιθέσεις αντί να διευθετούνται, οξύνονται. Η διαφορά με το “τότε” και το σήμερα έγκειται στο ότι αυτές οι πράξεις και τα εγκλήματα τα τελευταία χρόνια συζητούνται στο δημόσιο διάλογο και δεν παραμένουν στο περιθώριο. Στο παρελθόν, για παράδειγμα οι γυναικοκτονίες εμφανίζονταν τόσο από τις αρχές όσο και από τα ΜΜΕ ως «εγκλήματα τιμής», ενώ μέχρι και σήμερα εμφανίζονται αρκετές φορές ως «εγκλήματα πάθους».
Σύμφωνα με στοιχεία που παρουσιάστηκαν στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο τον Νοέμβριο 2019, 2.600 γυναίκες στην Ε.Ε. έχαναν τη ζωή τους κάθε χρόνο από ενδοοικογενειακή βία μέχρι τότε. Η παγκόσμια έρευνα για τις ανθρωποκτονίες, του Γραφείου των Ηνωμένων Εθνών για τα Ναρκωτικά και το Έγκλημα (UNODC), που δημοσιεύτηκε το 2019, έδειξε πως 87.000 γυναίκες δολοφονήθηκαν μόνο το 2017. Περισσότερες από τις μισές από αυτές (58%) δολοφονήθηκαν από συντρόφους ή άλλα μέλη της οικογένειας, πράγμα που σημαίνει ότι 137 γυναίκες σε όλο τον κόσμο δολοφονούνταν από μέλος της ίδιας τους της οικογένειας κάθε μέρα.
ΓΥΝΑΙΚΟΚΤΟΝΙΑ Η ΠΙΟ ΑΚΡΑΙΑ ΜΟΡΦΗ ΕΜΦΥΛΗΣ ΒΙΑΣ
Η έμφυλη και η ενδοοικογενειακή βία σύμφωνα με την Ιφιγένεια Καμτσίδου, αναπληρώτρια καθηγήτρια Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του Α.Π.Θ., είναι «η έκφραση της παλιάς και ριζωμένης ιδεολογίας της πατριαρχίας. Κατά την πατριαρχική ιδεολογία, οι γυναίκες, αλλά και όλα τα μέλη της οικογένειας, αποτελούν το αντικείμενο της εξουσίας του άντρα, του πατέρα, του συζύγου και επικεφαλής αυτής της μικρής κοινωνικής συλλογικότητας. Δυστυχώς, στον 21ο αιώνα, η πατριαρχική ιδεολογία έχει επιτύχει να επανέλθει στο προσκήνιο και να συνδεθεί με όλα τα κοινωνικά και οικονομικά συστήματα».
Οι γυναικοκτονίες διαπράττονται στο πλαίσιο ακριβώς των βαθιά εμπεδωμένων πατριαρχικών σχέσεων εξουσίας και ανδροκρατικών αντιλήψεων, σύμφωνα με τις οποίες οι γυναίκες οφείλουν να παραμένουν υποδεέστερες και υποτελείς των ανδρών, έκθετες στον κοινωνικό έλεγχο, την τιμωρία και τον «σωφρονισμό» μέσω της άσκησης κάθε μορφής έμφυλης βίας. Ως η πιο ακραία μορφή έμφυλης βίας, οι γυναικοκτονίες αποτελούν εγκληματικές πράξεις στις οποίες συμπυκνώνονται με τον πιο εμφανή τρόπο τα έμφυλα στερεότυπα για την ανδρική κυριαρχία πάνω στο θηλυκό σώμα. Στις περισσότερες περιπτώσεις την γυναικοκτονία διαπράττει ο σύντροφος ή πρώην σύντροφος που συνήθως είχε και μακρόχρονη κακοποιητική συμπεριφορά, δηλαδή απειλούσε, κακοποιούσε ή/και εκφόβιζε τη γυναίκα, η οποία πολύ συχνά βρίσκεται σε θέση φυσικής ή/και οικονομικής αδυναμίας σε σχέση με αυτόν. Η δολοφονία μίας γυναίκας από τον νυν ή πρώην σύζυγο/σύντροφό της είναι τις περισσότερες φορές η κατάληξη μίας βίαιης, εξαναγκαστικής και ελεγκτικής σχέσης μαζί του. Γνωρίζοντας αυτό, η γυναικοκτονία δεν είναι μία ξαφνική, παράδοξη ανατροπή αλλά κάτι που θα μπορούσε να προβλεφθεί.
Δεν είναι όλες οι ανθρωποκτονίες με θύματα γυναίκες γυναικοκτονίες. Η τυχαία δολοφονία μιας γυναίκας, για παράδειγμα κατά την διάρκεια μιας ληστείας ή ενός τροχαίου ατυχήματος, ή ακόμα περιπτώσεις αδιάκριτων επιθέσεων σε βάρος πληθυσμών δεν ανήκουν στην κατηγορία των γυναικοκτονιών. Περαιτέρω, ο «γυναικοκτόνος» δεν είναι ο κάθε δολοφόνος, αλλά μία ακραία μορφή τοξικής αρρενωπότητας, ένας δολοφόνος που κινητοποιείται από την εξουσιαστική του θέση στο πατριαρχικό πλαίσιο, που δρα ως ιδιοκτήτης των θηλυκών ανθρώπων και δεν επιδέχεται αμφισβήτηση στην όποιας μορφής κυριαρχία του.
Η “ΓΥΝΑΙΚΟΚΤΟΝΙΑ” ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΚΑΙ ΝΟΜΙΚΟΣ ΟΡΟΣ
Ο όρος «γυναικοκτονία» αποδίδεται στην κοινωνιολόγο Diana Russell, η οποία τον εισήγαγε το 1976 κατά τη διάρκεια των εργασιών του Πρώτου Διεθνούς Δικαστηρίου για τα Εγκλήματα κατά των Γυναικών στις Βρυξέλλες, όπου περίπου 2.000 γυναίκες από 40 διαφορετικές χώρες συνεισέφεραν τις μαρτυρίες και εμπειρίες τους σχετικά με τις διάφορες μορφές εκδήλωσης της έμφυλης βίας. Από την πρώτη διατύπωση του ορισμού της γυναικοκτονίας, ως της «δολοφονίας μίσους κατά γυναικών που διαπράττεται από άνδρες», μέχρι τη διατύπωση στην οποία κατέληξε αρκετά χρόνια αργότερα, ως της «δολοφονίας γυναικών από άνδρες επειδή είναι γυναίκες», η συμβολή της Russell στην αναγνώριση του φαινομένου ήταν επαναστατική· ξεπέρασε την ουδέτερη ως προς το φύλο ανθρωποκτονία και διατύπωσε τη θέση ότι η δολοφονία γυναικών εξαιτίας του φύλου τους είναι ένα συγκεκριμένο φαινόμενο που πρέπει να αντιμετωπιστεί με έναν συγκεκριμένο όρο.
Η αναγνώριση της έμφυλης βίας/βίας κατά των γυναικών ως παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ως μορφή διάκρισης κατά των γυναικών προσδιορίζει τις δεσμευτικές υποχρεώσεις των κρατών για την πρόληψη, την εξάλειψη και την τιμωρία αυτής της βίας. Τα κράτη οφείλουν να λάβουν όλα τα απαραίτητα μέτρα για την διαμόρφωση των κοινωνικών και πολιτιστικών νορμών που ρυθμίζουν τις σχέσεις εξουσίας μεταξύ γυναικών και ανδρών και την εξάλειψη των διακρίσεων σε βάρος των πρώτων· πόσο μάλλον όταν οι διακρίσεις αυτές εμφανίζονται ως μορφές έμφυλης βίας, η οποία στην πιο ακραία της μορφή μπορεί να εκδηλωθεί και ως προσβολή του έννομου αγαθού στη ζωή. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ορίζει τη γυναικοκτονία ως τη «σκόπιμη δολοφονία γυναικών και κοριτσιών επειδή είναι γυναίκες και κορίτσια». Η διάκριση της δολοφονίας μιας γυναίκας όταν τα αίτια της βασίζονται στο φύλο και η αναγνώριση αυτής ως γυναικοκτονίας κρίνεται, το δίχως άλλο, επιβεβλημένη και σκόπιμη.
Σε παγκόσμιο επίπεδο, ορισμένα κράτη έχουν ποινικοποιήσει ειδικά τις μορφές δολοφονίας γυναικών και κοριτσιών που σχετίζονται με το φύλο. Από το 2007, αρκετά κράτη της Λατινικής Αμερικής έχουν εισαγάγει το έγκλημα της «γυναικοκτονίας» στους ποινικούς τους κώδικες ή σε ειδικούς νόμους. Μετά τον βιασμό και τη δολοφονία της Ελένης Τοπαλούδη, ο όρος «γυναικοκτονία» ξεκίνησε να χρησιμοποιείται στο πεδίο του δημόσιου λόγου στην Ελλάδα. Το 2021, χρονιά κατά την οποία δολοφονήθηκαν 30 γυναίκες στην Ελλάδα «για λόγους που σχετίζονται με το φύλο τους», το αίτημα για τη νομική αναγνώριση του όρου διατυπώθηκε διευρυμένα, τόσο από γυναικείες/φεμινιστικές οργανώσεις όσο και από θεσμικούς φορείς, με το Ελληνικό κράτος να μην έχει αναγνωρίσει νομοθετικά τον όρο “γυναικοκτονία”.
COVID-19. Η ΚΑΡΑΝΤΙΝΑ ΑΥΞΗΣΕ ΤΗΝ ΕΜΦΥΛΗ ΒΙΑ ΚΑΙ ΤιΣ ΓΥΝΑΙΚΟΚΤΟΝΙΕΣ
«Οι γυναικοκτόνοι έχουν τα κλειδιά του σπιτιού μας». Αυτή είναι μία πρόταση που διατυπώνεται συχνά από το φεμινιστικό κίνημα, αποτυπώνοντας με τον πιο εμφατικό τρόπο την πραγματικότητα. Η πανδημία έδειξε με τον σαφέστερο τρόπο ότι οι γυναίκες σε όλο τον κόσμο δεν είναι πάντα ασφαλείς στο σπίτι. Υπάρχει ένας αριθμός επιστημονικά έγκυρων πηγών που παρέχουν στοιχεία για αύξηση των γυναικοκτονιών και της ενδοοικογενειακής βίας από την έναρξη της πανδημίας COVID-19. Δεν είναι λίγες οι αναφορές που υποστηρίζουν ότι τόσο στην Ελλάδα όσο και παγκοσμίως, η έμφυλη βία, αλλά και οι γυναικοκτονίες, αποτέλεσαν μια «κρυφή πανδημία» εν μέσω των lockdown λόγω της υγειονομικής κρίσης, χωρίς να λαμβάνονται υπ΄ όψιν οι περιπτώσεις γυναικών που ζουν υπό το καθεστώς φόβου και άμεσων απειλών κατά τη ζωής τους περιπτώσεις ωστόσο που βρίσκονται στην απόλυτη αφάνεια.
Μια μελέτη του UNFPA σημείωσε ότι η κρίση του COVID-19 οδήγησε σε μια ανησυχητική αύξηση της βίας κατά των γυναικών και των κοριτσιών παγκοσμίως. Αυτή η μελέτη διαπίστωσε ότι σε ορισμένες χώρες, ο αριθμός των γυναικών που ζητούσαν βοήθεια για τη βία διπλασιάστηκε ή τριπλασιάστηκε από τις αρχές του 2020 που ξεκίνησαν τα lockdown σε διάφορες χώρες σε σύγκριση με την ίδια περίοδο πριν την πανδημία και τα lockdown. Σύμφωνα με την έκθεση του UNFPA, ένας από τους βασικούς μοχλούς της αύξησης της βίας ήταν οι οικονομικές πιέσεις που προκλήθηκαν από την πανδημία. Μια άλλη μελέτη της CARE ανέλυσε δεδομένα από 25 χώρες και διαπίστωσε ότι το 45% των γυναικών και των κοριτσιών ανέφεραν αύξηση της ενδοοικογενειακής βίας από την αρχή της πανδημίας. Περίπου 6 γυναίκες δολοφονούνταν κάθε ώρα από τον σύντροφό τους, τον πρώην τους ή ένα μέλος της οικογένειάς τους σε παγκόσμιο επίπεδο κατά τη περίοδο των lockdown. Στην Ιταλία, το Υπουργείο Εσωτερικών ανακοίνωσε ότι υπήρξαν 11 γυναικοκτονίες, στις 11 εβδομάδες της καραντίνας το 2020, μία κάθε εβδομάδα.
ΕΛΛΑΔΑ: ΕΜΦΥΛΗ ΒΙΑ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΟΚΤΟΝΙΕΣ
Τα ευρήματα της έρευνας για την έμφυλη βία που διενήργησε η Eurostat σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, είναι αποκαλυπτικά. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε από τον Ιανουάριο του 2021 έως τον Απρίλιο του 2023 σε δείγμα σχεδόν 12.000 γυναικών ηλικίας 18-74 ετών από το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ) . Οι περιφέρειες στις οποίες καταγράφονται τα περισσότερα περιστατικά έμφυλης βίας είναι, κατά αύξουσα σειρά, η Αττική (50%), η Κρήτη (46%), η Κεντρική Μακεδονία και η Δυτική Ελλάδα (34%). Το συντριπτικό ποσοστό του 90% των γυναικών που συμμετείχαν στην έρευνα πιστεύει πως η άσκηση οποιασδήποτε μορφής βίας από στενό/ή σύντροφο είναι αρκετά ή πολύ συχνή. Με άλλα λόγια, παρά τις επικοινωνιακές εκστρατείες και καμπάνιες που λένε ότι δεν είμαστε μόνες και ότι πρέπει να μιλάμε, φαίνεται πως η ύπαρξη της ενδοσυντροφικής βίας είναι μια έντονα διαδεδομένη αντίληψη.
Αναφορικά με την Ελλάδα, τα μόνα επίσημα στοιχεία προέρχονται από την ΕΛΑΣ και τις ανά περιόδους εκθέσεις της Γενικής Γραμματείας Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων. Δεν υπάρχει δηλαδή κάποια κρατική υπηρεσία που να ασχολείται αποκλειστικά και συστηματικά με την καταγραφή και μελέτη των έμφυλων εγκλημάτων και φυσικά δεν υπάρχει καταγραφή των γυναικοκτονιών ως τέτοιων, αφού ο όρος δεν αναγνωρίζεται επίσημα. Σύμφωνα με την ΕΛΑΣ, τη δεκαετία 2010-2020 δολοφονήθηκαν στη χώρα μας 114 γυναίκες με αιτία την ενδοοικογενειακή βία, σε σύνολο 328 ανθρωποκτονιών με θύμα γυναίκα. Αξίζει να σημειωθεί ότι η ΕΛΑΣ μόλις το 2020 προχώρησε σε τροποποίηση του συστήματος καταγραφής των αδικημάτων ενδοοικογενειακής βίας, περιλαμβάνοντας πλέον στα στοιχεία της και πληροφορίες για τη σχέση θύματος-δράστη και το είδος της βίας.
Την ίδια στιγμή, στην πρώτη Ετήσια Έκθεση Απολογισμού Έργου Έτους 2020, του Τμήματος Αντιμετώπισης Ενδοοικογενειακής Βίας της Ελληνικής Αστυνομίας, καταγράφονται, για το έτος 2020, 5.413 περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας (δηλαδή περίπου 450 περιστατικά ανά μήνα και 15 την ημέρα, κατά μέσο όρο). Από τα ίδια στοιχεία προκύπτει ότι το 73% των συνολικών περιστατικών αφορούν 4.243 γυναίκες. Αντίστοιχα, η πλειονότητα των δραστών (83%) είναι άντρες. Η εκτίμηση των θυμάτων γυναικοκτονιών γίνεται μέσα από τη χρήση του άρθρου για την ανθρωποκτονία με δόλο ( άρθρο 299 ΠΚ ) σε συνδυασμό με τον νόμο για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας (Ν 3500/2006). Σημειώνεται πως, κάνοντας αναγωγή στο σύνολο του πληθυσμού των γυναικών, προέκυψε πως το ποσοστό των γυναικών το οποίο είχε υποστεί κάποιας μορφής σεξουαλικής βίας αντιστοιχεί σε περίπου 683.000 γυναίκες. Η ψυχολογική βία η οποία ασκείται σε στενές σχέσεις συντρόφων χαρακτηρίστηκε ως η πιο συχνή μορφή βίας, σε ποσοστό που αγγίζει το 40%. Σύμφωνα με τα στοιχεία της έρευνας, η Ελλάδα σημείωσε τη μεγαλύτερη αύξηση (200%) το 2021 σε σύγκριση με το 2020 και 4,3% το 2022 σε σύγκριση με το 2021.
Η “ΒΡΑΔΥΤΗΤΑ” ΤΗΣ ΕΛ.ΑΣ ΣΤΙΣ ΚΑΤΑΓΓΕΛΙΕΣ ΓΙΑ ΕΜΦΥΛΗ ΒΙΑ
Η γυναικοκτονία έξω από το αστυνομικό τμήμα των Αγίων Αναργύρων συμπυκνώνει παραδειγματικά δύο κύρια χαρακτηριστικά του αποτυχημένου ελληνικού κράτους δικαίου. Το πρώτο και βασικότερο αφορά την αδυναμία των αρχών να καταστείλουν παρόμοια περιστατικά. Το δεύτερο, το οποίο είναι εξίσου σημαντικό, αφορά την εγκληματική αδιαφορία και γραφειοκρατία της αστυνομίας. Την τελευταία δεκαετία, οι γυναικοκτονίες ως ποσοστό των γυναικών θυμάτων ανθρωποκτονίας φαίνεται να κυμαίνονται από 30,4-50%. Το 2020 το σχετικό ποσοστό άγγιξε το 70%, το οποίο σε απόλυτους αριθμούς μεταφράζεται σε 3.609 γυναίκες και το 2021 σε 6.166 γυναίκες οι οποίες δέχτηκαν σωματική ή/και σεξουαλική βία από «κοντινό» πρόσωπο ή/και πρόσωπο του οικογενειακού τους περιβάλλοντος. Η εξέλιξη για το 2022 ήταν επίσης αποκαρδιωτική, απαριθμώντας 7.430 θύματα, με εκτόξευση της σεξουαλικής βίας (268%) με θύματα 542 γυναίκες. Το 2023 έφτασαν στα 18 τμήματα αναφοράς της Ελληνική Αστυνομίας 10.700 καταγγελίες ενδοοικογενειακής βίας. Αυτά τα τμήματα φαίνεται πως λειτουργούν περισσότερο για να συλλέγουν στατιστικά στοιχεία παρά για να αναπτύσσουν κατασταλτική δράση.
Ο Παναγιώτης Παπαϊωάννου, ποινικολόγος και δρ. Εγκληματολογίας, σε συνέντευξή του στην “Καθημερινή” αναφέρει πως: «υπάρχει πράγματι μια αυξημένη –κι αυτό καταγράφεται από τα επίσημα στοιχεία της ΕΛ.ΑΣ.- βία, η οποία είναι περί την οικογένεια ή μέσα στην οικογένεια. Σε κάθε περίπτωση, μέσα στα σπίτια. Η έξαρση αυτή είναι τεράστια ειδικά μετά το πρώτο lockdown το 2021. Πρόκειται για ένα φαινόμενο που δεν είναι μονοσήμαντο και δεν μας αρκούν οι δείκτες της ΕΛ.ΑΣ για να το ερμηνεύσουμε. Μετά από αυτή την οριζόντια ανασφάλεια της πανδημίας, ο κόσμος έχει αρχίσει να μην αντέχει άλλο, με αποτέλεσμα να καταγγέλλει τα περιστατικά. Ως αποτέλεσμα, φτάνουν περισσότερες υποθέσεις στην αστυνομία». Παράλληλα, «έχει αυξηθεί πάρα πολύ η βιαιότητα στη συμπεριφορά». Αυτή η βιαιότητα σύμφωνα με τον κ. Παπαϊωάννου, «έχει μεγαλύτερη θυματοποίηση των ανίσχυρων. Δηλαδή, περισσότερα και πιο σοβαρά κακουργήματα και πάρα πολλά πλημμελήματα σε βάρος ανηλίκων, γυναικών και φτωχών, δηλαδή ανθρώπων που είναι εύκολοι στόχοι.»
Μπορούμε λοιπόν, εύκολα να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι η συντηρηκοποίηση που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια σε κοινωνικό αλλά και πολιτικό επίπεδο, η αύξηση του ρατσισμού, ο φόβος και η απέχθεια απέναντι στον “άλλο” που είναι “ξένος” ή πιο “κάτω” κοινωνικά και οικονομικά, έφερε και την αύξηση της έμφυλης βίας, μέσα από μια παράλληλη αύξηση της ιδεολογίας της Πατριαρχίας, μιας και αυτή είναι παραδοσιακά συνδεδεμένη με τα πιο συντηρητικά ένστικτα των κοινωνιών.
*Για το θέμα αντλήθηκαν στοιχεία από τα κείμενα των:
Φωτεινή Οικονομοπούλου, απόφοιτη Τμήματος Επικοινωνίας και Μέσων του Παντείου Πανεπιστημίου, αρθρογράφου: «εμφυλη βία δίχως τέλος σε Ελλάδα και Ευρώπη».
Δήμητρα Λάτσιου, Δικηγόρος, Συνεργάτιδα Κέντρου «ΔΙΟΤΙΜΑ», ΠΜΣ Δημοσίου Δικαίου και Πολιτικής Επιστήμης ΑΠΘ: «Το καλειδοσκόπιο της έμφυλης βίας»
Αντώνης Ζήβας